| Thắng giải ← | Cần | → Hỷ |
|---|
 Cần (viriya) Cần (viriya) giải theo lý pháp thực tính thuộc tánh của tâm thì cần tính năng động trong việc biết cảnh. Tâm sở cần có tướng trạng là năng nổ (ussahanalakkhaṇaṃ), có nhiệm vụ là củng cố pháp câu sanh (sahajātānaṃ upatthambhanarasaṃ), có biểu hiện là sự không chiềm lắng (asaṃsīdanabhāvapaccupaṭṭhānaṃ), nhân gần cho Cần sanh là điều kích động (saṃvegapadaṭṭhānaṃ). Tâm sở cần chỉ có mặt trong 105 tâm trừ 15 tâm quả vô nhân và 1 tâm khai ngũ môn. (trích Triết Học A Tỳ Đàm) Cần (viriya): Là tâm sở có trạng thái cố gắng, tích cực hay năng động, một khía cạnh cần thiết cho tâm được dũng mãn, không lui sụt. Nó giống như cây cột trong một ngôi nhà, giúp nhà không sập. Là một trong Ngũ quyền (indriya), Ngũ Lực (bala), Tứ Thần Túc (iddhipāda). (trích Vô Tỷ Pháp Tập Yếu - TL Tịnh Sự - tb.2019) Cần (viriya): (bắt nguồn từ căn aj, đi + īr: Vī thay thế cho aj. Vīra là người làm việc liên tục không gián đoạn) Cần (viriya) tương ưng với sự cố gắng, siêng năng, tinh tấn, lướt tới, ráng thêm, chịu đựng, bền bỉ, nghị lực, sự nỗ lực, tính kiên cường, tính mạnh mẽ. Cần có thể được định nghĩa là trạng thái chịu đựng, kiên nhẫn, nhẫn nại hay can đảm. Pāḷi chú giải như vầy: Udukkhasābhe sahanaṃ = ussaho: Đủ sức chịu với sự khó khăn nên gọi là siêng năng (cần). Cần có trạng thái của sự ủng hộ, nâng đỡ hay duy trì những pháp đồng sanh với nó. Như một ngôi nhà cũ bị nghiêng được chống đỡ bằng những cây cột, không thể bị ngã. Cũng thế, những tâm sở đồng sanh được ủng hộ, nâng đỡ bởi cần (viriya), sẽ không nản chí. Như là một sự củng cố mạnh mẽ giúp cho một đoàn thể vững vàng, siêng năng thay vì thối thất, cũng thế, cần (viriya) nâng đỡ, ủng hộ những tâm sở đồng sanh. Cần liên quan đến một danh quyền (cần quyền) vì nó có quyền hạn và vượt qua sự biếng nhác. Cần cũng là 1 trong 5 lực (bala) bởi vì nó không thể bị lay động bởi pháp đối lập là sự biếng nhác. Cần cũng dùng làm một trong bốn như ý túc (iddhapāda). Theo chú giải bộ Pháp Tụ (Aṭṭhasālini), cần được xem là căn nguyên của tất cả sự thành tựu. Katamaṃ tasmiṃ samaye viriyindriyaṃ hoti? Yo tasmiṃ samaye cetasiko viriyārambho2 nikkamo1 parakkamo uyyāmo vāyāmo ussāho ussoḷhi3 thāmo dhiti asithilaparakkamatā anikkhittachandatā anikkhittadhuratā dhurasampaggāho viriyaṃ virindriyaṃ viriyabalaṃ sammāvāyāmo-idaṃ tasmiṃ samaye viriyindriyaṃ hoti. Cần quyền trong khi có ra sao? Khi nào có tâm sở tâm siêng năng, cố gắng, tinh tấn, sấn sướt, lướt tới, tiến đến, ráng thêm, chịu đựng, bền bỉ, không lui sụt, không lơ là, không bỏ qua việc làm, phò trì phận sự, cần tức là cần quyền, cần lực và chánh tinh tấn có trong khi nào, thì cần quyền có trong khi ấy. Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của tâm sở cần: - Trạng thái là tư cách ráng chịu (ussahanalakkhaṇaṃ). - Phận sự là trợ cho pháp câu sanh không lui sụt (sahajātupaṭṭhambhanarasaṃ). - Thành tựu là không lui sụt (asaṃsīdanapaccupaṭṭhānaṃ). - Nhân cận là tám thê thảm (saṃvegavatthupadaṭṭhānaṃ) hay tám đoan cần (viriyārambhavatthupadaṭṭhānaṃ). Tám thê thảm (saṃvegavatthu) 1 là khổ sanh (jātidukkha). 2 là khổ già (jārādukkha). 3 là khổ bệnh (byādhidukkha). 4 là khổ tử (maraṇadukkha). 5 là khổ địa ngục (nirayadukkha). 6 là khổ bàng sanh (tiracchānadukkha). 7 là khổ ngạ quỉ (petadukkha). 8 là khổ a-tu-la (asurakāyadukkha). Nhờ nhận xét khổ trên mà đặng thức tỉnh, siêng năng cố gắng tu hành tinh tấn. Tám đoan cần (viriyārambhavatthu) có 4 đôi: Nói về việc làm (kamma) có hai: 1 là công việc đã thành tựu, 2 là công việc sắp làm. Nói về đi đường (magga) cũng hai: 1 là đi về đến, 2 là gần sắp đi. Nói về bệnh hoạn (gelañña) cũng hai: 1 là vừa hết bệnh, 2 là vừa nhuốm bệnh. Nói về vật thực (piṇḍa) cũng hai: 1 là thiếu ăn, 2 là đủ ăn. Tám đoan cần là mối manh khởi đầu giúp đặng siêng năng, cũng thuộc nhân cần thiết phổ cập cho tất cả hạng người để suy xét phát sự siêng năng. Bởi vì công việc vừa xong mà nghĩ đến còn công việc khác thế thì không lười biếng bỏ qua. Khi sắp làm công việc chi mà nhớ phải còn nhiều việc khác nữa, nên làm chẳng lôi thôi. Khi đi đâu mà vừa về đến nhà thì nhận thấy trong khoảng thời gian ta đi vắng, bê trễ việc nhà, nay phải làm bổ túc những việc bê trễ. Nếu sắp đi đâu cũng nên lo làm trước những việc đáng làm trong khi đi vắng. Bệnh vừa hết thì nhớ lại những việc bỏ phế trong lúc đau càng gắng làm cho bớt bê trễ. Còn khi tự biết sẽ đau, xét thấy có nhiều việc sẽ bị bê trễ vì vậy mà phải cố gắng làm. Gặp khi đủ ăn, phải nghĩ rằng chưa chắc đặng luôn luôn như thế này, nên phải lo làm chuẩn bị, e rằng: “Tọa thực sơn băng” - ngồi không mà ăn, của như non cũng hết. Còn khi thiếu ăn cũng phải biết xét nếu ta ráng sức làm thì có lẽ đặng câu: “Tiểu phú do cần”.
|
| Thắng giải ← | ← Liệt kê 52 Tâm Sở | → Hỷ |
Nguồn: VÔ TỶ PHÁP TẬP YẾU
Biên soạn: Thera Santakicco – Trưởng lão Tịnh Sự