| Mạn ← | Sân | → Tật |
|---|
 Sân (dosa) Sân (dosa) là sự nóng nảy, bực bội. Tâm sở sân chính là sân căn (dosamūla). Có tướng trạng là hung hãn (caṇḍikkalakkhaṇo), có nhiệm vụ là tự đốt nóng (attano nissayadahanaraso), có biểu hiện là huỷ hoại (dūsanapaccupaṭṭhāno), nhân gần là có sự khiêu khích (āghātavatthupadaṭṭhāno). Tâm sở sân chỉ có mặt trong 2 tâm sân và nhất định phải có. (trích Triết Học A Tỳ Đàm) Sân (dosa): Là trạng thái bất mãn hay khó chịu trong tâm. Tâm sở Sân là một khía cạnh khác của tâm sở Tham: Một bên thì là sự thích thú ôm ấp món mình thích và một bên là sự bất mãn, chối bỏ thứ mình ghét. Theo trong A-tỳ-đàm thì việc tấn công một người hay việc bị người tấn công đều là cơ hội của tâm sân, nhưng ít ai chịu để ý rằng Sân tâm bên phía chủ động thường không mạnh bằng phía bị động. (trích Vô Tỷ Pháp Tập Yếu - TL Tịnh Sự - tb.2019) Sân (dosa): (bắt nguồn từ căn dus) ‘Dosa’ được dịch là ‘sân’, sự tức giận, hờn, buồn, rầu, sự ghét, ác cảm, sự căm thù v.v… Có Pāḷi chú giải như vầy: Sayameva dussatīti = doso: Tự ác độc hại gọi là sân. Sân cũng có tên là phẫn (paṭighā) nghĩa là xâm phạm pháp câu sanh làm cho hư hại, bầm giập, nứt bể v.v… Có Pāḷi chú giải như vầy: Paṭihaññātīti = paṭighā: Cách xâm phạm đè nén pháp câu sanh gọi là phẫn. ‘Paṭigha’ bắt nguồn từ ‘pati’, trái lại, đối lại và căn ’gha’ (han), dội vào, tiếp xúc. Sân (dosa) hầu như là thực tính hủy diệt trong thế gian. Nó đáng ghê sợ hơn vũ khí nguyên tử. Dĩ nhiên, khi một ai đó kích hoạt vũ khí nguyên tử, ông ta làm dưới sự chi phối của sân. Thông thường, khi chúng sanh đối diện với sự khao khát về vật dục, sự bám chặt, dính mắc hay tham (lobha) sinh khởi. Khi chúng sanh đối diện với một cảnh không mong muốn, sân hay sự ghét, ác cảm sinh khởi. Sân (dosa) hủy hoại tự thân trước khi hủy hoại tha nhân. Sân không chỉ tăng trưởng khi nó hiện diện với một người sân mà nó cũng làm trì trệ khi người cảm giác buồn, chán nản bị hủy hoại. Theo Abhidhamma (Vô Tỷ Pháp), người trả thù một lời sỉ nhục thì dại dột hơn người khơi màu sự sỉ nhục. Katamo tasmiṃ samaye doso hoti? Yo tasmiṃ samaye doso dussanā dussitattaṃ vyāpatti vyāpajjanā vyāpajjitattā virodho paṭivirodho caṇḍikkaṃ asuropo anattamanatā cittassa, ayaṃ tasmiṃ samaye doso hoti. Sân trong khi có ra sao? Cách tính ác độc, sự tính ác độc, thái độ tính ác độc, cách tính ám hại, sự tính ám hại, thái độ tính ám hại, sự sân, sự tức tối, sự hung dữ, sự ác khẩu, cách tâm không thơ thới có trong khi nào, đây gọi là sân có trong khi ấy. Bốn ý nghĩa (aṭṭha) của tâm sở sân: - Trạng thái là làm cho thân tâm thô tháo (caṇḍikkalakkhaṇo). - Phận sự là thiêu đốt sắc ý vật là nơi nương của mình, nóng nảy (nissayadāhanaraso). - Thành tựu là hư hoại thân tâm (dussanapaccupaṭṭhāno). - Nhân cận là những đồ sát hại (upaṭṭhānakārapaccupaṭṭhānā). Tật Đố (issā), Lận (macchariya) và Hối Hận (kukkucca) là 3 pháp đồng hành hay bầu bạn của sân (dosa). Chúng sinh khởi riêng biệt bởi do nhân trợ sanh của chúng khác khau, nhưng khi một trong chúng sinh khởi thì luôn sanh cùng với sân (dosa). Tâm sở sân, tật, lận, hối gọi chung là tâm sở sân-phần (docatukacetasika), chỉ phối hợp với tâm sân.
|
| Mạn ← | ← Liệt kê 52 Tâm Sở | → Tật |
Nguồn: VÔ TỶ PHÁP TẬP YẾU
Biên soạn: Thera Santakicco – Trưởng lão Tịnh Sự